《黑暗之魂3：年度版》偷跑 中东玩家能提前入手

百度 　　盒子还能承载多少功能　　就目前的监管情况来看，新闻出版广电总局主要是围绕盒子的播放内容进行层层规范。

 

Umo Ulengiwa uka?ira mu nyengo zakupambana mwakukolerana na Fundo Ya Kutandazga, nga umo tikumanyira kufuma ku mlimo wa kusanthula

Kasanthulo (Sayansi) ni mlimo wambula sankho, wambula kumala, uwo ukuzenga na kusanja umanyi kuti u?e mu ka?iro ka vya kulongosola ivyo vingapimika na vya kuloska vyokhwaska Ulengiwa.

Kasanthulo kanandi kakuga?ika patatu mu nthavi zikulu: Kasanthulo ka ulengiwa (nthe., Kasanthulo ka umoyo, Kasanthulo ka usungunu, na Kasanthulo ka kogodoboka ), Ivi viku?azga Ulengiwa waka?iro; kasanthuro ka unthu(nthe., kasanthuro ka chuma, kasanthuro ka wongo, na kasanthuro ka ubali), iyo yiku?azga ?anthu na vikaya; na kasanthuro ka ndondomeko (nthe., mahara, samuzi, na fundo za kasanthuro ka chipendeskero), izo ziku?azga mikorano ya ndondomeko, yakulamulika na ma aksiyomu na malango. Pali kususkana kuti pala kasanthuro ka ndondomeko ni milimo ya kasanthuro nadi, chifukwa yakugomezga ukaboni chara. Kasanthuro ka kugwiliskika ni milimo yogwiliska umanyi wa kasanthuro pa milimo ya vizirwa, nthe mu uzengi na munkhara.

Vilembamo vyakudanga vya Kasanthuro ka mwaka ako kakuyana na kasanthuro ka lero kakufuma ku Eguputo na Mesopotamiya kufuma vilimika vya m'ma 3000 m'paka 1200 B.C.E. Ivyo ?akasambira pa makani ya kasanthuro ka samuzi, Ulengiwa wa m'mtambo, na Kasanthuro ka Munkhwala vikanjira na kuwumba Kasanthuro ka Unjeru wa Ulengiwa wa Chigiriki uwo ukachitikanga mu nyengo za mwaka, ndipo mwantheura kukayezgeka mwa ndondomeko kulongosola ivyo vikuchitika mu Ulengiwa wa kukhoma kutolela vyakupangiska vyamuulengiwaso vyakupimika. Mu vyaka vyakwambilira vya vyaka vyapakati pa 400 na 1000 C.E., ?anthu ?a ku Europe ?akatondeka kupulikiska maghanoghano gha ?agiriki. Ndipouli, mu nyengo ya Chisilamu, ?asambizgi ?achigiriki ?a ku Byzantium ?akalimbikira chomene kuti ?asungilire vinjeru vya ?agiriki. ?akafika na mipukutu ya Cigiriki kufuma ku Ufumu wa Byzantium uwo ukambininika mu Nyengo ya Kungweruka.

Kwambira mu 100 C.E. m'paka mu 13 C.E., mabuku gha Chigiriki na visambizgo vya chisopa cha Chiisilamu vikafika mu vyaru vya ku Western Europe. Ivi ndivyo vikapangiska kuti pa?e kusintha kwa sayansi uko kukamba mu ma 1500. Mu nyengo iyi, ?anthu ?akamba kusanga vinthu vinyake ivyo vikapambana na ivyo ?agiriki ?akagomezganga. Nthowa ya sayansi yikamba ku?a yakuzirwa comene pakusambizga ?anthu. Mu vyaka vya m'ma 1800, sayansi yikamba ku?a na nkharo ya ?anthu, ndipo lizgu lakuti "nthanthi" likasintha ku?a "nthanthi".

Kasanthuro ka mazu?a ghano yikuga?ika mu viga?a vitatu vikuru: Kasanthuro ka Ulengiwa (nga ni Kusanthura Umoyo, Kusanthura visungunu na Kusanthura magobodero), mbwe iyo yiKusanda Charu chakukhoma; Kusanthura kwa ukhaliro gha ?anthu (nthe Kasanthuro ka chuma, Kasanthuro ka vya Wongo, na Kasanthuro ka vya Umunthu); mbwe agho ghakusanthura ?anthu na vyaru, kweniso masanthuriro gha kundondomeka (nthe kasanthuro ka vyamahara, kasanthuro ka vya samuzi, na kasanthuro ka fundo zambula kukhoma za kusanthuro ka Chipendeskero-Chilala), ivyo kukusanda Mikorano ya kundondomeka pamoza na malango na ma'akishomu ghagho.. Pali kususkana pala visanthuro vya kundondomeka ni visanthuro nadi, chifukwa yikuthemba pa ukaboni wa vinthu yayi. Kasanthuro kakukhoma ni visandiro ivyo vikukugwilira ntchito vinjeru vya kusanthura pa milimo ya kukhoma, nga ni ku Uzengi na munkhwala.

Umanyi uphya mu kasanthuro ukwiza na kafukufuku kufuma ku ?akasanthuro a?o ?aku?a na chirato chakumanya vya Charu na khumbo la kunozga masuzgo. Kafukufuku wa kasanthuro wa mazu?a ghano wakovwira chomene ?anthu ndipo kanandi wakuchitika na magulu gha ?asayansi, maboma, na makampani. Ntchito yawo yawovwira kuti pa?e ndondomeko za sayansi izo zikovwira ?anthu kuti ?asambire vinthu vya sayansi mwa ku?ika pakwamba vinthu vya makhaliro ghawemi, vya malonda, vya vilwero, vya umoyo, vya boma, na vya chilengiwa.

Mbiri la lizgo

Lizgu lakuti sayansi likamba kugwiliskirika ntchito mu Chingelezi chapakati m'ma 1400. Lizgu ili likung'anamura "kumanya". Lizgu ili lili kufuma ku chiyowoyero cha Anglo-Norman ndipo lili na msisi wakuti -cience, ilo lili kufuma ku lizgu Lachilatini lakuti scientia, kung'anamura "kumanya, kumanya, kupulikiska". Lizgu ili lili kufuma ku lizgu Lachilatini lakuti sciens, ilo likung'anamura "kumanya", ndipo likufuma ku lizgu Lachilatini lakuti sciō, lizgu lakuti scīre, ilo likung'anamura "kumanya".

Pali vigomezgo vyakupambana vyakukhwaskana na uko kuli kufuma lizgu lakuti sayansi. Fundo yimoza njakuti vinga?a kuti vikamba mu ciyowoyero ico cikucemeka Proto-Italic nga ni *skije- panji *skijo-, ico cikung'anamura "kumanya". Lizgu ili likwenera kuti likafuma ku chiyowoyero chinyake chakale chomene chakuchemeka Proto-Indo-European. Fundo yinyake njakuti lizgu lakuti "sayansi" likwenera kuti likafuma ku lizgu linyake lakuti "nescire", ilo likung'anamura "kumanya yayi". Lizgu lakuti "nescire" likwenera kuti lili kufuma ku chiyowoyero cha Indo-European nga ni *sekH- mu Chilatini "secare", kung'anamura "kudumura".

Kale, Sayansi (kusanthura) yika?a lizgu ilo likang'anamuranga "kumanya" panji "kusambira", mwakuyana na umo likambira mu Chilatini. Munthu uyo wakachitanga kafukufuku wa kusanthura wakachemekanga "munthu wavinjeru vya kasanthuro". Mu 1834, William Whewell wakambiska mazgu ghakuti "waKasanthuro" mu buku lakhe lakusanda buku la Mary Somerville lakuti On the Connection of the Physical Sciences, ndipo wakalemba kuti "munthu munyake wavinjeru" (uyu panji aka?a iyo mwene).

Mbiri

 

Mbiri yakudanga

 

Pa libwe la Plimpton 322 ilo likalembeka na ?ababuloni, pakalembeka vinthu vitatu vya Pythagoras, ivyo vikalembeka mu 1800 B.C.E.

Kasanthuro kukamba na munthu yumoza yayi. Kweni nthowa zakwendera vinthu zikawoneka pachoko na pachokopachoko mu vyaka vinandi, ndipo vichoko pela ndivyo vikumanyikwa vya Kasanthuro kwa mwaka. Mu nyengo yakale, ?anthu ?akagwiranga ntchito yikuru chomene pa makani gha kasanthuro, nga umo vika?ira na mipingo. ?akasanthuro ?anyake ?akugwiliskira ntchito mazgu ghakuti "proto-science" kuti ?alongosore vinthu ivyo vikachitikanga kale ivyo vikuyana waka na Kasanthuro ka mazu?a ghano, kweni vyose yayi. Kweni ?anthu ?akususka kuti vinthu ivi vikususkana na ivyo ?anthu ?akuchita.

Apo ?anthu ?akamba kulemba vinthu mu vyaru vyakale nga ni Eguputo na Mesopotamiya (pakati pa 3000 na 1200 B.C.E.), tikamba kusanga ukaboni wakulongora kuti vinthu vikachitikanga. Nangauli ?anthu ?akale ?a ku Eguputo na Mesopotamiya ?akagwiliskiranga ntchito yayi mazgu ghakuti "Kasanthuro" na "chilengiwa", kweni ?akachita vinandi kuti ?asambizge ?anthu ?a ku Greece na ku Middle Ages. ?aka?a ?aluso chomene pa nkhani ya masamu, sayansi ya vya mu mlengalenga, na munkhwala.

Mwachiyelezgero, ?aeguputo ?akwambilira ?akamba ku?erenga manambara kufuma pa 10 B.C.E., ?akagwiliskiranga ntchito masamu kuti ?amazge masuzgo. Kweniso ?akagwiliskiranga ntchito minkhwala yakuchizgira na vinthu vyamasalamusi nga ni malurombo. ?anthu ?akwambilira a?a ndiwo ?akambiska Kasanthuro iyo yikalutilira kukura.?

?anthu ?akele ?aku Mesopotamiya ?akagwiliskiranga ntchito umanyi wa maunenesko gha visungunu vyakupambanapambana kuti ?apangire vinthu nga ni vyakuumba, faience, gilasi, sopo, visulo, plastara wa lime, na kuvikilila vinthu kwa maji. ?akasambiranga vya nyama, umo viku?ira, nkharo, na nyenyezi kuti ?amanye ivyo vikuchitika. ?anthu ?a ku Mesopotamiya ?akakhumbanga chomene vya munkhwala ndipo mabuku ghakwambilira gha munthavi gha mu Sumeria ghakalembeka mu nyengo ya ufumu wachitatu wa Uri.

Nyengo za mwaka

Pa chithuzithuzi cha Plato, icho wakalemba pakati pa 100 B.C.E. na 79 C.E., pali vithuzithuzi vya ?anthu ?anandi ?avinjeru ?a ku Greece.

Mu nyengo yakale, paka?avya munthu uyo waka?a wasayansi wa mazu?a ghano. M'malo mwake, ?anthu ?akusambira chomene, awo kanandi ?aka?a ?anthu ?akuzirwa, ?akasambiranga vinthu vyakupambanapambana vya chilengiwa para ?ali na nyengo.

Pambere ?asayansi awo ?aka?a pambere Socrates wandababike ?andambe kuyowoya kuti "phusis" panji "chilengiwa", mazgu agha ghakayowoyanga za kukura kwa vyakumera na mitheto ya fuko linyake pakusopa chiuta. Lekani ?anthu ?anyake ?akuti ?anthu a?a ndiwo ?aka?a ?akwamba ku?a na vinjeru vyaunenesko, chifukwa ndiwo ?akamba kupambaniska pakati pa "chilengiwa" na "malango". ?akawonanga na kusanda vinthu ivyo vikucitika mu cilengiwa ndipo ?akamanya kuti vikupambana na mitheto ya ?anthu.

?aunjeru ?akudanga ?a ku Greece ?a Kwamasambiro kwa Milesian, iyo yikamba na Thales wa ku Miletus ndipo pamanyuma yikalutilira na awo ?aka hara udindo wakhe, Anaximander na Anaxymenes, ndiwo ?akamba kulongosora vya ulengiwa kwambura kugomezga pa vyauzimu. ?ina pythagora ?akasambira fundo yakupambanapambana ya manambala: 467 ? 68 ndipo ?akamba kovwira chomene sayansi ya masamu. 465 Munthu munyake wakuchemeka Democritus, uyo waka?a msambiri wa Chigiriki, ndiyo wakambiska fundo iyi. Pamanyuma, Epicurus wakamba kulemba fundo zakukhwaskana na vinthu vya mu mlengalenga izo zikukolerana na fundo za sayansi. Hippocrates, dokotala wa ku Greece, ndiyo wakambiska sayansi ya vyamankhwala ndipo ndiyo wakucemeka "Wiske wa Munkhwara".

Socrates wakawovwira chomene pakusambizga vinjeru vya ?anthu pakulongora umo vinjeru vya ?anthu vingawovwilira ?anthu kupulikiska vinthu nga umo ?anthu ?akuchitira, ndyali, na umanyi. Wakagwiliskira ntchito nthowa iyo yikumanyikwa kuti Socratic method, iyo yikusazgapo kufumba mafumbo na kudumbiskana maghanoghano kuti wasange mazgoro ghawemi. M'malo mwa kughanaghana waka, Socrates wakagomezganga kuti fundo izo zikususkana zikwenera kuwuskikapo. Wakayowoyaso kuti nthowa yakale yakusambilira sayansi njakudumura ndipo njambura kupulikikwa makora.

Aristotle mu vyaka vya m'ma 400 B.C.E., wakambiska ndondomeko yakulongosora vyakukhoma vya luso la ?akasanthuro. Mu vyaka vya m'ma 300 P.K., Wakusanda Mlengalenga, Aristarchus wa ku Samos, uyo waka?a wakwamba kulongosola ulengiwa na chiyezgero cha cha heliocentric ilo likulongosola kuti zu?a ndilo lili pakati pa Vyaru vyose ivi vikulizingilila. ?anthu ?anandi ?akakana fundo ya Aristarchus chifukwa ?akagomezganga kuti yikususkana na malango gha fizika, apo buku la Ptolemy lakuti Almagest, ilo lili na ndondomeko ya ku malo gha dazi, likapokeka mu nyengo ya Renaissance. Munthu munyake uyo wakalemba mabuku na masamu, Archimedes wa ku Syracuse, wakawovwira chomene pa nkhani ya masimu. Pliny Mukuru waka?a mulembi wa ?aroma kweniso wasayansi wa vya sayansi, ndipo wakalemba buku la Natural History.

Kalembero kakutolela malo, ghakwimilila vipendero ghakawoneka kakwamba pakati pa vyaka vya m'ma 300 na 500 C.E. mu vipata vya malonda vya ku India. U?erengero uwu ukapangiska kuti samuzi za arithimeti zi?e zakupulikikwa makora ndipo pamanyuma zika?a zakovwira chomene pa samuzi charu chose.

Viwiro vyapakati

Pa peji lakwamba la buku la Viennese Dioscurides pali cithuzithuzi ca mbunda, ico cikalembeka mu vyaka vya m'ma 600 C.E.

Cifukwa ca kuparanyika kwa Ufumu wa Roma, mu virimika vya m'ma 500 C.E., ?anthu ?anandi ?akamba kusuzgika maghanoghano ndipo ?anthu ?anandi ?akamanya yayi umo ?agiriki ?akawoneranga caru. Mwakupambana, cifukwa cakuti Ufumu wa Byzantine ukathereska ?alwani ?awo, ukasungilira na kusambizga makora ?anthu: John Philoponus, nkhwantha ya ku Byzantium mu ma 500, wakamba kususka visambizgo vya Aristotle vya sayansi, ndipo wakambiska cisambizgo cakuti vinthu vikupangiska vinthu vinyake. Ivyo wakalemba vikawovwira chomene ?asayansi ?a vyaka vyapakati pa 500 na 1500 C.E., kweniso Galileo Galilei, uyo wakalemba vinandi vyakukhwaskana na ivyo wakalemba. ?

Mu nyengo zakale kweniso mu nyengo za pakati, ?anthu ?akasanda chomene vinthu vya mu charu nga umo Aristotle wakachitiranga. Fundo iyi yikulongosora vinthu vinayi vyakuchitiska ivyo Aristotle wakayowoya: vinthu vyakukhoma, vinthu vyandondomeko, mendero, na chakuchitiska chakumara. Malemba ghanandi gha Chigiriki ghakasungikanga na ufumu wa Byzantine ndipo ng'anamuro gha Chirungwana ghakalembeka na ?anthu nga ni Nestorians na Monophysites. Mu nyengo ya kuwuso kwa Caliphate, ?akasanthuro ?a Chirungwana ?akanozga mang'anamuliro agha. Mu vyaka vya m'ma 600 na 700 C.E., ufumu wa Sassanid ukakhazikiska sukulu ya Gondeshapur, ya vyachipatala iyo ?alongozgi ?a ciyowoyero ca Cigiriki, Cisiliya, na Ciphasiya ?akuyiwona kuti yika?a yikuru comene pa vyaru vya ku Eguputo.

Nyumba ya Umanyi yikakhazikika mu Baghdad, Iraq, uko kusanda kwachisilamu kwa uchiAristotle kukazurwa m'paka apo ?amongoli ?akawukira mu vyaka vya m?ma 1300. Ibn al-Haytham, uyo wakumanyikwa kuti ni Alhazen, wakamba kuyezga kuti wasange vinjeru ndipo wakakana ivyo Ptolemy wakayowoya pa nkhani ya kuwona.

Kuzakafika m'ma 1100, Cikhristu cika?a kuti cazgoka cisopa cikuru comene mu vyaru vinandi vya ku Europe. Mu 1088, yunivesite ya Bologna yikamba ku Europe. Ichi chikapangiska kuti ?anthu ?anandi ?ambe kung'anamura mabuku ghakale na ghasayansi mu Chilatini. Baibolo ili likawovwira chomene kuti ?anthu ?ambeso kumanya vinandi mu vyaka vya m'ma 1200. Pa nyengo iyi, ?anthu ?akusambira chomene ?a ku Western Europe ?akachitanga kafukufuku na kuyezgayezga vinthu vinyake. Mu vyaka vya m'ma 1200 C.E., ?asambizgi ?a vyachipatala na ?ana ?a sukulu ?a pa Yunivesite ya Bologna ?akamba kupulura mathupi gha ?anthu, ndipo paumaliro, ?akalemba buku lakwamba la umo ?anthu ?akupangikira.

Nyengo ya kungweruka

Chithuzithuzi cha heliocentric model icho chili mu buku la Copernicus lakuti De revolutionibus orbium coelestium

Vinthu viphya ivyo vikachitika mu sayansi ya vinthu vya mu maso vikawovwira chomene kuti nyengo ya kuwuka kwa Yesu yambe, chifukwa vikawovwira kuti ?anthu ?amanye makora vinthu kweniso kuti ?asinthe vinthu vinyake. Kuuyambiro wa nyengo ya Renaissance, Roger Bacon, Vitello, na John Peckham waliyose wakazenga chisambizgo cha ku sukulu pa chifukwa chakwamba na umo munthu wakujipulikira, umo wakuwonera vinthu, na umo wakuwonera vinthu pa charu chose. Fundo iyi yikugwiliskira nchito vifukwa vitatu pera pa vifukwa vinayi ivyo Aristotle wakayowoya: vyakuwoneka, vyakuzirwa, na vyaumaliro.

Mu vyaka vya m'ma 1500 C.E., Nicolaus Copernicus wakalemba fundo yakuti mapulaneti ghakuzingilira zu?a. Wakagomezganga fundo yakuti mapulaneti ghakuzingilira charu chapasi nyengo yitali chomene chifukwa chakuti ghakuzingilira charu ndipo ghali kutali chomene na malo agho ghakusendelera.

Johannes Kepler na ?anyake ?akasuskanga fundo yakuti ntchito yimoza pera ya jiso ni kuwona, ndipo ?akasinthanga maghanoghano gha maso kuti gha?ikenge pa ungweru. Kweni Kepler wakamanyikwa chomene chifukwa cha kusintha kwa vinthu ivyo vikapangika na Copernicus. Kepler wakakana yayi fundo za Aristotle ndipo wakalemba kuti ntchito yake yikukhumba kuti vinthu vi?e vyakukolerana. Galileo wakawovwira chomene pa nkhani ya sayansi ya vya mu mlengalenga, sayansi ya vinthu vyakuthupi, na injiniya. Ndipouli, ?anthu ?akamutambuzga chomene Papa Urban VIII wati wamususka chifukwa cha kulemba vya umo charu chiliri pakati pa nyenyezi.

Makina ghakupulinta ghaka?anga ghakuzirwa nkhanira pakusindikizgira fundo za kasanthuro, kusazgapo fundo zinyake za ?akususka pa makani gha ulengiwa. Francis Bacon na René Descartes ?akalemba fundo uvinjeru izo zikovwira kuti ?asambire sayansi yiphya. Bacon wakachindika kuti kuyezgayezga nkhwakuzirwa chomene kuluska kughanaghaniro, wakafumba fundo za Aristotle za umo vinthu vikendera, kweniso wakachitiska kuti ?anthu ?amanye kuti kasanthuro yikwenera kusambira malango gha ulengiwa kweniso umo umoyo wa ?anthu ukwenera kukhalira makora. Descartes wakazirwiskanga chomene maghanoghano gha ?anthu ndipo wakati masamu ghanga?awovwira kusambira cilengiwa.

Muwiro wa uvumbuzi

Mutu wa buku lakwamba la mu 1687 la Philosophi? Naturalis Principia Mathematica la Isaac Newton

Pa nyengo ya uvumbuzi, Isaac Newton wakalemba buku la Philosophi? Naturalis Principia Mathematica, ilo lika?a linga la umekaniki wa mwaka. Gottfried Wilhelm Leibniz wakabanya mazgu gha mu Ugodoboki wa Aristotle, agho sono ghakusangika mu nthowa yiphya. Ichi chikang'anamuranga kuti vinthu vikwenera kuwonekera makora yayi: ?anthu ?akawonanga kuti palije icho chikukhumbikwa pa umoyo wawo. Leibniz wakaghanaghananga kuti vinthu vyakupambanapambana vikuchita vinthu mwakuyana na malango ghenecho gha ulengiwa.

Mu nyengo izi, ?anthu ?akamba kuwona kuti kasanthuro nkhakuzirwa chomene ndipo yikovwira kuti ?anthu ?asange usambazi na vinthu vinyake ivyo vingawovwira ?anthu ku?a na umoyo uwemi. Bacon wakati "cilato ca sayansi nchakuti ?anthu ?asange vinthu viphya na ku?a ?asambazi", ndipo waka?akanizga ?asayansi kuti ?aleke kulondezga visambizgo vyavinjeru panji vyauzimu.

Pa nyengo ya kuwunikira, sayansi yikakhalanga mu mawupu gha sayansi na masukulu gha vya sayansi, agho ghakawovwira kuti masambiro gha pa yunivesite gha?e ghakuzirwa chomene. ?anthu na masukulu ghakusambizga ?aka?a msana wa mulimo wa sayansi. Chinthu chinyake chakuzirwa icho chikachitika ntchakuti ?anthu ?anandi ?akamanyanga chomene vya sayansi. ?alongozgi ?a visambizgo vya Cikhristu ?akasankha nkhani zicoko waka za ?asayansi awo ?akadankha kusanda vya sayansi, nga ni Galileo, Boyle, na Newton.

Mu vilimika vya mu ma 1800, ?anthu ?akamba kuchita vinthu vinandi pa makani gha munkhwala na ugudubu, Carl Linnaeus wakalemba vya umoyo wa ?anthu, kweniso ?akamanya makora vinjeru vya nkhongono za magineti na magesi. ?anthu ?akamba kusambira vya ?anthu, vya umoyo, na vyachuma. Hume na ?anthu ?anyake ?aku scotland awo ni nkhwantha za kughanaghananga ?akamba kulemba A Treatise of Human Nature, ilo lika?a buku likalongosoreka mu mabuku gha James Burnett, Adam Ferguson, John Millar, na William Robertson. ?anthu ?anandi awo ?akumanya vya mtende ?akafuma ku wupu uwu. Mu chilimika cha 1776, Adam Smith wakafumiska buku lakuti The Wealth of Nations (usambazgi wa vyaru), ilo kanandi ?anthu ?akuliwona kuti ni buku lakwamba pa nkhani ya vyachuma.

M'ma 1800

Chithunzi chakwamba cha khuni la kusintha kwa vinthu vya moyo icho Charles Darwin wakalemba mu 1837

Mu vyaka vya m'ma 1800, vinthu vinandi ivyo vikulongora kasanthuro ya mazu?a ghano vikamba kuwoneka. Ivi vikapangiska kuti vinthu vyamoyo na vya kasanthuro vi?e vyakupambanapambana, kuti ?anthu ?anandi ?ambe kugwiliskira ntchito vinthu vyakovwira nkhanira, na kuyowoya kuti "wakusanthura moyo", "wakuchizga", na "wakasanthuro", kweniso kuti ?akasanthuro ?amanye vinandi pa nkhani ya umoyo. Mu vilimika vya m'ma 1800, kasanthuro ka maghanoghano yikamba ku?a yakuyana na vinjeru vya ?anthu apo Wilhelm Wundt wakambiska kafukufuku wa maghanaghano mu 1879.

Mu chilimika cha 1858, Charles Darwin na Alfred Russel Wallace ?akayowoya kuti vinthu vikachita kusintha kufuma ku vinyake. Fundo iyi yikalembeka mwakupwelelera mu buku la Darwin lakuti On the Origin of Species (vyakukwaska mdauko wa mitundu ya nyama), ilo likafuma mu 1859. Gregor Mendel wakalemba makani ghanyake mu 1865, iyo yikati "Experiments on Plant Hybridization" iyo yikalongosora fundo za umo vinthu vikusankhirikira.

Fundo iyi yikamba mu vyaka vya m'ma 1800 apo Hans Christian ?rsted, André-Marie Ampère, Michael Faraday, James Clerk Maxwell, Oliver Heaviside, na Heinrich Hertz ?akalemba. Fundo yiphya iyi yikapangiska kuti pa?e mafumbo agho ghangazgoreka makora yayi na fundo ya Newton. Mu 1896, Henri Becquerel na Marie Curie ?akabowozga vyakuti vinthu vili na nkhongono ya radiation. Chaka chinyakeso, ?akasanga kuti pali kachikhumi kakwamba, ka elekitironi.

m'ma 1900

Ciga?a cakwamba ca ozoni ico cikawoneka pa caru cose, mu 1983

Mu hafu yakudanga ya mphambu iyi, ?anthu ?akasanga kuti para ?amba kupanga ma antibayotiki na vyakumera vyakupangira vyakurya, umoyo wawo ukakhoranga chomene nkhanira. Nkhani za umoyo wa ?anthu nga ni kumala kwa ozoni, kuzgoka asidi mu nyanja, kusuzgika kwa maji mu mlengalenga, na kusintha kwa nyengo, zika?a zakusuzga nkhanira ndipo zikachitiska kuti ?anthu ?asambire vya mu charu.

Mu muwiro uwu, kuyezga vinthu vya kasanthuro kaka?a kakuru chomene kweniso kuka?anga na ndalama zinandi. Nkhondo Yakudanga ya Charu Chose, Nkharo ya Pili ya Caru Chonse, na Nkhara Yakutentha, vikapangiska kuti pa?e mphindano pakati pa ?amazaza pa caru cose, nga ni mpikisano wa pa mlengalenga na nkhondo ya ku mlenga na nkhondo ya vya nyukiliya. Kweniso paka?a vyandulo vinandi vyakupamba pa makani gha nkhondo.

Kuumaliro kwa m'ma 1900, ?anthu ?anandi kusola ?anakazi pa njombe zakupambana-pambana nakumazga kuzikizgana pa makani gha kuzikizgana kutolela unalume mu sayansi. Apa cosmic microwave background yikasangika mu 1964, vikapangiska kuti ?anthu ?aleke kupulikira fundo ya Georges Lema?tre yakuti vinthu vikuchita mwa steady-state model of the universe.

Mu vilikika ivi, vinthu vikasintha chomene pa nkhani ya sayansi. Chizindikiro cha kusintha kwa zinthu chinachitika m'zaka za m?ma 1900, pamene kusintha kwatsopano kwa Darwin kunagwirizanitsidwa ndi chibadwa cha chiberekero. Albert Einstein wakayowoya kuti kuyana na fundo iyi, matekiniki gha quantum mechanics ghakukhozga chomene matendeko gha matenkhu. Kugwiliskira ntchito ma CD mu chiga?a chaumaliro cha vyaka vya m'ma 1900, pamoza na ma satellites ghakumanyiska vinthu, kukapangiska kuti pa?e kusintha kwa vinthu pa nkhani ya sayansi ya vinthu. Chifukwa cha kukhumbikwa kwa ku?ika vinthu vinandi mu ndondomeko ya vinthu vyakupambanapambana, kweniso vinthu vinandi ivyo vikupangiska kuti vinthu vi?eko makora, vikapangiska kuti pa?e masambiro gha vya sayansi.

M'ma 2000

Chithuzi ungweru wa kanema cha chidolozi chifipa cha M87* chakujambulika na Event Horizon Telescope mu 2019

Mu chilimika cha 2003, mlimo wa Human Genome Project yikamara na kusanga na kupanga mapu gha majini ghose gha munthu. Maselo ghakwamba gha munthu ghaka?a mu 2006, ndipo ghakawovwira kuti maselo gha ?anthu ?alara ghang'anamuke na ku?a maseli gha maselero agho ghakusangika mu thupi. Mu 2013, paka?a upharazgi wa Higgs boson uwo ukati wasangika, ndipo paka?aso chipingo chinyake. Mu 2015, ?akamba kuwona mafunde gha nkhongono zakuzizika agho ghaka?a kuti ghapangika vyaka vinandi kumasinda. Mu chilimika cha 2019, gulu la pa charu chose ilo likagwiranga lumoza ntchito ya Event Horizon Telescope, likapeleka chithuzi chakwamba cha chipingausiku cha chibuwu chinyake.

Nthavi

Sayansi yasono yikuga?ika mu viga?a vikuruvikuru vitatu: sayansi ya vinthu, sayansi ya umoyo wa ?anthu, na sayansi ya vinthu. Viga?a vyose ivi vikusazgapo visambizgo vyakupambanapambana vya sayansi ivyo kanandi viku?a na mazina na maluso ghake. Masayansi gha vyamunthazi na gha ?anthu ni masayansi ghakuchitika waka, chifukwa ivyo ?akumanya vikuthemba pa ivyo ?akuwona ndipo ?anthu ?anyake awo ?akuchita kafukufuku ?akuwona kuti ni vyaunenesko.

Kusanthura Ulengiwa

kasanthuro ka ulengiwa yikusanda vinthu vya mucharu. Lingasangika mu viga?a vi?iri: kasanthuro ka umoyo na kasanthuro. Maofesi agha gha?iri ghangaga?ikana mu viga?a vinyake. Mwachiyelezgero, kasanthuro ka vya kukhoma yingaga?ika mu vyamoyo, chemistry, astronomy, na kasanthuro . Kasanthuro ya chilengiwa ya mazu?a ghano ndiyo yikulondezga vinjeru vya ?anthu awo ?akambanga kusambira vinthunzi vya chilangizi mu nyengo yakale. Galileo, Descartes, Bacon, na Newton ?akadumbiskana vya uwemi wa kugwiliskira ntchito nthowa zakupambanapambana za samuzi na kuyezgapo vinthu mwamachitiko. Ndipouli, visambizgo vyavinjeru, ivyo ?anthu ?akughanaghana, na ivyo ?akugomezga, vikuluwika yayi, kweni vikukhumbikwa pa nkhani ya kasanthuro. Kuwunjika kwa uthenga, kusazgapo kasanthuro ka vinthu ivyo vikapangika, kukakhalira mbiri ya ulengiwa, iyo yikamba mu vyaka vya mu ma 1600, pakulongosora na kusoropora vyakumera, vinyama, na vinthu vyakupendeka. Mazu?a ghano, "mdauko wa ulengiwa" ukulongora kuti ?anthu ?anandi ?akuwona vinthu.

Kusanthura Umunthu

mzere wa Kupeleka na kuromba kwa malonda, kujumphana pa Equilibrium.

Kasanthuro ka ?anthu ni ka?azgiro ka ?anthu na vinthu ivyo ?akuchitir kweniso umo vinthu vyawo vikwendera. Likusambizga vinthu vinandi nthe, kusanda-ukhaliro vyachuma, mbiri, charu-cha?anthu, kusanthura-ndyali, kusanthula-maghanoghano, na ubali wa ?anthu. Mu kasanthuro ka umoyo, pali virato vinandi vyakupambana, ivyo vikusazgikira na fundo za kafukufuku nga ni awo ?akuchita vinthu mwakuyana na umo vinthu viliri, awo ?akusanda fundo zakususkana, na awo ?akughanaghana kuti vinthu vikwenda makora mu umoyo wa ?anthu. Chifukwa cha masuzgo agho ghakusangika pakuchita kuyezga vinthu ivyo ?anthu ?anandi ?akuchita, ?asayansi ?angasankha nthowa zinyake zakufufuzira nga ni nthowa ya mbiri, masambiro gha milandu, na masambiro gha mitundu-mitundu. Kweniso usange pali fundo zinandi, ?aKasanthuro ?angagomezga fundo za mu kafukufuku kuti ?amanye makora umo vinthu viliri pa umoyo wa ?anthu.

Kasanthurilo kaundondomeko

Kasanthuro pa kompyuta ni malo agho ?anthu ?akusambira. Njira ya kuwerengera ndi njira yochokera ku machitidwe omwe amagwiritsidwa ntchito poyerekeza ndi malamulo. Likusazgilapo samuzi, mikolano, na kasanthuro ka kompyuta. Kasanthuro ka pa charu chose kikuyana na yinyakeso chifukwa yikukolerana na fundo za umo vinthu vikwendera. Kweni vikupambana na sayansi ya empirical chifukwa vikuthemba waka pa fundo zakughanaghana, kwambura kusowa ukaboni wa empiric kuti vikhozge fundo izo zikughanaghanika. Ntheura, masayansi gha pa charu chose ni masambiro ghapadera ndipo chifukwa cha fundo iyi pali mphindano pa nkhani ya usange ni sayansi. Ndipouli, masayansi ghakuchita mulimo wakuzirwa chomene pa nkhani ya sayansi. Mwaciyelezgero, pakwamba ?akacita mase?ero gha kughanaghana kuti ?amanye umo vinthu vikwendera. Sayansi ya sayansi iyo yikuthemba chomene pa masamu, ni masamu, sayansi ya vinthu vyamoyo, sayansi ya ndalama, na sayansi ya vyachuma.

Kasanthurilo Kakukhoma

Chitoliro cha mvuchi cha chigoba kujulira. vitoliro ivi vikupanga magesi ghanandi agho ?anthu ?akugwiliskira ntchito mazu?a ghano.

Kasanthuro Kwakugwiliskika ntchito ni nthowa ya Kasanthura na kumanya vinthu ivyo vikovwira kuti vinthu vichitike makora. Uzengi ni nthowa iyo yikugwiliskira ntchito fundo za sayansi pakupangiska, kupanga, na kuzenga mashini, vyakuzenga, ndiposo matekinoloje. Kugwira ntchito ya munkhwala ni kupwelelera mulwari na kumovwira kuti wa?e na umoyo uwemi. Kanandi sayansi ya vinthu vyakuthupi yikupambana na sayansi ya vinthu vyakuthupi, iyo yikovwira ?anthu kuti ?asambire vya sayansi na malango agho ghakulongosora vinthu ivyo vikuchitika mu charu.

Kasanthuro ka makompyuta yikugwiliskira ntchito nkhongono ya kompyuta kuti yilengeske vinthu ivyo vikuchitika nadi. Kugwiliskira nchito makina ghakusambizga vinthu na vinjeru vya wunthu kukuzgoka cinthu cakuzirwa comene pa nkhani ya sayansi, nga umo tikucitira pa nkhani ya makompyuta. Ndipouli, makina ghekha ghakumanya vinandi yayi chifukwa ghakukhumbikwira munthu kuti wa?alongozge na ku?awovwira.

Kasanthurilo kakupambanapambana kugwira pamoza

Kasanthuro ako kakukolerana na visambizgo vinyake yikusazgapo visambizgo vi?iri panji vinandiko ku?a chimoza, nga ni bioinformatics, kusangana kwa sayansi ya vyamoyo na kompyuta panji sayansi ya maghanoghano. Fundo iyi yikamba mu nyengo ya ?agiriki ndipo yikamba kutchuka mu vyaka vya m'ma 1900.

Kafukufuku Ka Kasanthurilo

Kafukufuku wakukhwaskana na kasanthuro wangamanyikwa kuti nchakuzirwa panji cakovwira. Kafukufuku wakudumura wakung'anamura kupenja umanyi, ndipo kafukufuku wakugwiliskira nchito wakung'anamura kupenja mazgoro gha mafumbo agho munthu wangafiska. ?anthu ?anandi ?akupulikiska makora fundo iyi chifukwa cha kafukufuku uyo ?akuchita, nangauli nyengo zinyake ?akuchita kafukufuku wakukhwaskana na vinthu vinyake. Ivi vikupangiska kuti pa?e vinthu vinyake ivyo vingachitika yayi.

Nthowa ya Kasanthurilo

Chithuzithuzi cha nthowa ya kasanthurilo iyo yikulongosoreka nga ni ndondomeko iyo yikulutilira waka.

Kafukufuku wa sayansi wakovwira kuti vinthu ivyo vikuchitika mu chilengiwa vileke kulutilira. ?asayansi ?akughanaghana kuti fundo zinyake izo zikukhumbikwa pakusanda nthowa ya kasanthuro ni zaunenesko. Pali vinthu vinyake ivyo ?anthu ?akuwona makora vinthu. Masamu ngakukhumbikwa chomene pakusambizga fundo, fundo, na malango, chifukwa ghakugwiliskirika ntchito chomene pakusanda, kuwona, na kupima vinthu. ?akasanthuro ?akugwiliskira ntchito viga?a ivi kuti ?amanye umo vinthu viliri.

Mu nthowa ya kasanthuro , chiyezgo panji fundo ya maghanoghano yikulongosoreka nga ni fundo iyo yikovwira kuti munthu wa?e wakukolerana na fundo zinyake izo zikukolerananga na ivyo munthu wakuwona panji ivyo wakusambira. Kuwuskako uchimi mbukaboni wakuti vinthu vikwenda makora. 4-5 Kuyezgayezga nkhwakuzirwa chomene mu sayansi kuti munthu waleke kuchita vinthu mwakubudika.

Para munthu waleka kufiska ivyo wakukhumba, ?akumusintha panji kumukanira. Para fundo yinyake yingawoneka kuti njaunenesko, yinga?a chiga?a cha sayansi. Fundo ya sayansi ni fundo iyo yikulongosora umo vinthu vinyake vikuchitikira. Mwakupambana na vigomezgo, ivyo vikulongosora waka ivyo ?anthu ?akuwona, fundo yikulongosora umo ?anthu ?akuchitira. Lingatovwira kupulikiska fundo zinandi. Ntheura, fundo njakuyana na fundo iyo yikulongosora fundo zinyake. Para munthu wakughanaghana vya sayansi waku?a na maghanoghano ghakuyana waka. ?akasanthuro ?angapanga viyelezgero ivyo vikulongora umo vinthu viliri. Vinthu ivi vikovwira kuti pa?e fundo ziphya izo zingayezgeka.

Para kasanthuro ?akuchita maukaboni, ?akutemwa chomene fundo zinyake. Kuti munthu waleke kutemwera, wakwenera ku?a wakujikuzga, ku?a maso, kweniso kuwona makora ivyo ?anthu ?akuchita. Para vyachitika ivi vyapharazgika panji kupharazgika, ?anthu ?akuwona kuti nchakwenelera kuti ?asayansi ?amanye umo kafukufuku wakendera. Para munthu wakuwona fundo zose, wakumanya kuti fundo za kasanthuro zikovwira kuti munthu wa?e wakughanaghana makora pa nkhani iyi. Para munthu wakukhumba kumanya vinandi pa nkhani ya sayansi, wakwenera ku?a na mahara ghakupulikiskirana..

Mabuku gha sayansi

Pa chikopi cha magazini yakwamba ya Nature, Novembala 4, 1869

Pa nkhani za kasanthuro pali mabuku ghanandi. Mabuku gha makani gha kasanthuro ghakulongosora na kulemba ivyo ?akasanthuro ?akuchita pa masukulu ghapachanya na pa malo ghanyake ghakusoperapo. <i id="mwBFQ"></i>Buku la makani gha kasanthuro lakwamba la sayansi, Journal des s?avans, yikati yakhalako, Philosophical Transactions yikamba kulembeka mu 1665. Kufuma nyengo yira, magazini ghose ghakukolerana ghakula. Mu 1981, ?anthu ?akaghanaghananga kuti paka?a magazini 11,500 gha sayansi na tekinoloje.

Mabuku ghamakani ghanandi gha kasanthuro ghakuyowoya vya kasanthuro yimoza ndipo ghakulemba ivyo ?asanga. ?anthu ?anandi mazu?a ghano ?akutemwa chomene sayansi mwakuti ?anthu ?anandi ?akukhumba kumanya ivyo ?akasanthuro ?akuchita.

Visuzgo

Suzgo la kukwandana kupangika vinthu vinyake ni suzgo ilo likulutilira pa umoyo wa ?anthu. Pa kafukufuku wakulondezgapo, vyakusangika mu masambiro ghanandi gha sayansi vikulongora kuti vingachitika yayi. Suzgo ili lili na mizu ya nyengo yitali; mazgu agha ghakalembeka kumasinda kwa m'ma 2010 cifukwa ca kumanya makora suzgo ili. ?akuwona kuti suzgo ili likukura chomene. Suzgo ya kupulinta yikwimira kafukufuku wakuzirwa comene mu sayansi ya vinthu ivyo vikucitika pa caru capasi, uwo ukuciska kuti kafukufuku wa sayansi yose walutilire kwenda makora uku wakuchepeska kunanga vinthu.

Para munthu wakusambira panji kughanaghana vinthu vinyake ndipo wakujibisa nga ni sayansi kuti wa?e na chigomezgo chakuti vinthu ivi vingachitika yayi, nyengo zinyake wakuchemeka pseudoscience, fringe science, panji junk science. Wakasanthuro Richard Feynman wakalemba lizgu lakuti "cargo cult science" kuti walongosore za ?anthu awo ?akusanda vinthu ?akugomezga kuti ?akuchita vinthu vya sayansi, kweni ?akutondeka ku?a ?akugomezgeka. Pali mitundu yakupambanapambana ya malonda, kwambira pa kupusikizgira ?anthu kuti ?apusikenge. ?anthu ?akuti sayansi "ntchakukhumbikwa chomene" pakupambaniska pakati pa ivyo ?anthu ?akuyowoya na ivyo ?akuyowoya yayi..

Kweniso pa nkhani za sayansi panga?a fundo zinyake za ndyali panji za maghanoghano. Nyengo zinyake ?anthu ?akuyowoya kuti kafukufuku uyo wakuchitika na chilato chiwemi, ngwakubudika, ngwachikale, ngwakupele?era, panji wakulongosora fundo za sayansi mwakupepuka. Mazgu ghakuti "kuswa malango gha sayansi" ghakung'anamura vinthu ivyo ?asayansi ?akuchita mwambura kwenelera.

Unjeru wa kusanthura

Kuyana na Kuhn, kusazgako ma epicycles mu Ptolemaic astronomy kuka?a "sayansi" mu paradigm, apo Copernican revolution yika?a kusintha kwa paradigm.

Pali maghanaghaniro ghakupambanapambana pa makani gha vinjeru vya kasanthuro. Fundo yakutchuka chomene njakuti ?anthu ?akumanya vinthu vinandi, ndipo ?akugomezga kuti ?anthu ?akuchita vinthu vinyake ivyo ?akuwona. Ka?irika?iri empiricism imaphatikizapo inductivism, malo omwe amafotokozera momwe malingaliro ambiri angapangidwire kuchokera ku chiwerengero chochepa cha umboni wa zochitika zomwe zilipo. Pali mitundu yinandi ya empiricism, iyo yikuluska Bayesianism na hypothetico-deductive method.

Ivyo ?anthu ?akuyowoya vikupambana na ivyo ?anthu ?akughanaghana, ivyo vikulongora kuti ?anthu ?akusambira vinandi yayi, kweni ivyo ?akuwona. Chitemwa cha ?anthu kuyana na umo vinthu vika?ira pa nyengo ya ?anthu, chikapangiska kuti ?anthu ?amanye vinandi. Popper wakakana umo empiricism yikulongosolera umo paliri kukolerana pakati pa fundo na kuwona. Iyo wakati maukaboni ghakufuma mu umoza yayi, kweni ghakufumira mu fundo yakuti fundo ya mu Baibolo yinga?ako yayi. Popper wakapempha kuti ?anthu ?amanye kuti vinthu vikwenda makora, ndipo ?akasankha nthowa ya kuchenjerera. Popper wakasachizga kuti para ?akasanthuro ?akughanaghana kuti vinthu vi?enge makora pa umoyo wawo, ?aghanaghanenge kuti vinthu vi?enge makora yayi. Popper wakalongosola kuti pali nthowa yimoza pera iyo yikukolerana na kasanthuro: nthowa ya kususka, kuyezga na kunanga, iyo yikukhwaska vinthu vyose ivyo munthu wakuchita, kusazgapo kasanthuro, masamu, vinjeru, na luso.

Fundo yinyake, iyo njakuti, instrumentalism, yikulongora kuti vinjeru ni vyakuzirwa nkhanira pakulongosora na kuneneranga vinthu. Likuti vinthu vya kasanthuro ni vyakubiskika, ndipo vikovwira waka umo vinga?ira (vyapakudanga) na umo vyambirenge (vyakuloska). ?anthu ?akuti vinthu ivyo vikuchitika, vinthu vya mu maghanaghano, na umo vinthu viliri, vikwenera kuperekeka yayi. Kuyana na fundo iyi, fundo yikuru iyo yikovwira munthu kuti wasambire vya sayansi njakuti ivyo likuyowoya pa nkhani ya vinthu ivyo tingaviwona ni vyaunenesko.

Thomas Kuhn wakayowoya kuti ndondomeko ya kuwona na kughanaghanira vinthu yikuchitika mu ndondomeko, iyo yikukolerana na "vivumbuzi" vya charu. Iyo wakalemba sayansi ya vinthu nga ni ndondomeko ya kuwona na "kusanda mafumbo" agho ghakuchitika mu ndondomeko, apo sayansi yikulongora kuti pali kusintha kwa vinthu. Chiyelezgero chilichose chili na mafumbo, vilato, na ng'anamuro lake. Para munthu wakusankha vinthu vi?iri panji vinandi, wakuwona umo vinthu viliri mu charu ndipo wakusankha ivyo vikuyana. Kusintha kwa kawonekero kakuchitika para kawonekero ka vinthu kakuwoneka makora yayi mu kawonekero kakale ndipo kawonekero katsopano kakovwira. Fundo iyi yikung'anamura kuti para munthu wasankha chiyelezgero chiphya wakuchita ivyo wala?iska, nangauli ivyo wala?iska vikukolerana yayi na chiyelezgero chakale. Kuyana na Kuhn, kuzomera panji kukana ciyelezgero cimoza ni nthowa yakucitira vinthu pa umoyo wa munthu nga umo viku?ira na fundo za mu Baibolo. Ndipouli, Kuhn wakugomezga kuti vinthu vyose ni vyekha yayi.

Paumaliro, nthowa yinyake iyo ?anthu ?akuyowoyera pa nkhani ya sayansi iyo yikususkana na ivyo ?anthu ?akugomezga, nga ni sayansi ya kulenga, ni naturalism. ?anthu awo ?akusanda vya chilengiwa ?akugomezga kuti pali mphambano pakati pa chilengezi na chinyake, ndipo sayansi yikwenera kupangika na kulongosora waka vinthu vyamunthazi. Chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha kufuma ku vinyake chikuyowoya kuti sayansi yikwenera kulondezga fundo za ukaboni.

Wupu wa ?asanthuri

?akasanthuro awo ?akuchita kafukufuku ?akukolerana. Wupu uwu uli na magulu ghacoko waka agho ghakucita vinthu vya sayansi. Para ?asayansi ?akuchita kafukufuku mu manyuzipepara na pa maungano, ?akukhozga kuti ?asambirenge mwaluso kweniso ?alutilire ku?a ?akugomezgeka.

?asayansi

Marie Curie waka?a munthu wakwamba kupokera mphaso zi?iri za Nobel: Physics mu 1903 na Chemistry mu 1911.

?akasanthuro ni ?anthu awo ?akuchita kafukufuku wa kasanthuro kuti ?amanye vinandi mu ivyo nivyakuzirwa kwa iwo. Mazu?a ghano, ?akasanthuro ?anandi ?akusambira vya kasanthuro ndipo para ?amara kusambira, ?akumanya vya masambiro gha pa charu chose. ?asayansi ?anandi ?akuchita milimo zinandi mu vyaru vyakupambanapambana nga ni kwamasambiro, mawupu, boma, na vyakusunga ndalama.

?akasanthuro ?akutemwa chomene kusanda vya vinthu vyenecho ndipo ?akukhumba kuti ?asange chandulo na vinthu ivyo ?akasanthuro ?akuchita kuti vinthu vi?ayendere makora, umo ?angachitira na ?anthu, charu, na malo agho ?akukhala. Vinyake ivyo vikupangiska kuti ?anthu ?amanye makora vinthu ni kuzirwa kwa ?anyawo. Mazu?a ghalero, ?akasanthuro ?anandi ?ali na madigiri ghapachanya mu ?akasanthuro ndipo ?akulutilira kucita milimo mu vyaru vyakupambanapambana vya chuma nga ni masukulu, mawupu, boma, na mawupu ghambura kupenja ndalama.

Kwamba kale, kasanthuro ka?a kakuzula na ?analume ?anandi. ?anakazi awo ?akasambizganga kasanthuro ?akayuzgikanga chomene, nga umo ?akachitiranga mu vyaru vinyake ivyo ?anthu ?akakhalanga na ?analume. Mwaciyelezgero, kanandi ?anakazi ?akagwiranga nchito kwambura kupika nchito ndipo ?akapika yayi mwa?i wa kucita nchito yawo. Ivyo ?anakazi ?akuchita pa nkhani ya sayansi vikupangiska kuti ?aleke kuchita makora pa ntchito ya ku malo ghanyake. ?anakazi awo ?akusambira masambiro ghapachanya ?akuwa nawi yayi mwa?i wa kusambira vya kasanthuro, kweni ?akutemwa chomene masambiro agha.

maWupu gha ?akusambira

Chithunzi cha ?asayansi pa chikumbutso cha zaka 200 za Prussian Academy of Sciences, 1900

?anthu ?akusambira chomene vya sayansi na kuyezgayezga ?akamba kuwungana kufuma mu nyengo ya kuwelera ku vyaka vya m'ma 1800. ?asayansi ?anandi ?ali mu gulu ilo likovwira ?anthu kuti ?asambire sayansi, ntchito, panji vinyake. Munthu waliyose wangakwaniska ku?a mu gulu ili, panji wakwenera ku?a na maudindo gha sayansi, kweniso wangasankhika. Mabungwe ghanandi gha sayansi ni ghasambazi yayi, ndipo ghanandi ni mabungwe gha ?anthu awo ?akugwira ntchito. Kanandi ?akuchitako maungano ghakusambizga na kudumbiskana ivyo ?asayansi ?abowozga, kweniso ?akupanga panji kupeleka wovwiri ku magazini. Mabungwe ghanyake ghaku?a nga ni mawupu gha ?anthu awo ?akugwira ntchito iyi. [ Umboni kakhumbika]

Kuchita milimo ya kasanthuro, uko kuyakamba mu vyaka vya mu ma 1800, kukapangiska kuti ?akasanthuro ka?e ?akumanyikwa chomene pa charu chose nga ni Accademia dei Lincei ya ku Italy mu 1603, Royal Society ya waBritani mu 1660, French Academy of Sciences mu 1666 na American National Academy mu 1863, German Kaiser Wilhelm Society mu 1911, na Chinese Academy. Mawupu gha pa caru cose ghakuwona vya kasanthuro, nga ni International Science Council, ghakovwira kuti kasanthuro kende makora.

Vyawanangwa

Kanandi ?anthu panji mawupu agho ghachitapo kanthu pa makani gha kusanthura ghaku?a na vyawanangwa. Kanandi ?anthu ?akuchindikika ndiwo ?akupeleka, ntheura ntchakuzirwa chomene kuti wakasanthuro wapike. Kufuma waka mu nyengo ya kungweruka, ?akasanthuro ?akamba kupika mendulo, ndalama, na mazina ghautesi. Caka cilicose, ?anthu awo ?asanga candulo na sayansi pa nkhani ya munkhwala, sayansi ya vinthu vyakuthupi, na sayansi ya vinthu vyamumlengalenga ndiwo ?akupokera njombe ya Nobel.

Wupu

Ndalama na ndondomeko

Bajeti ya NASA mu ndime ya bajeti yakuzomerezgeka ya United States, yikakwera pa 4.4% mu 1966 ndipo yikamba kuchepa kufuma mu 1966.

Kanandi kafukufuku wa kasanthuro ukwendera pa mpikisano, ndipo ?anthu awo ?akukhumba kupenja ndalama ?akulindilirapo waka. Maboma, mabungwe, panji masisiteri ghakupanga vinthu ivi, ndipo ndalama izo ?anthu ?akupeleka ni zichoko chomene. Ndalama zose izo ?anthu ?akovwilira pa kafukufuku mu vyaru vinandi viku?a pakati pa 1.5% na 3% pa GDP. Mu OECD, pafu-pifupi viga?a vi?iri vya vi?aro vya kafukufuku wa sayansi na tekinoloje vikucitikira na makampani, ndipo 20% na 10% vikuchitika na ?a kwamasambiro gha unkhwantha na boma. Pa viga?a vinyake, boma likupeleka ndalama zinandi chomene, ndipo likulongozga pa kafukufuku wa vya sayansi na vya ?anthu. Mu vyaru ivyo vikukura lu?iro yayi, boma likupeleka ndalama zinandi kuti ?anthu ?achitire kafukufuku.

Maboma ghanandi ghali na mawupu agho ghakovwira pa kafukufuku wa kasanthuro nga ni National Science Foundation ku United States, National Scientific and Technical Research Council ku Argentina, Commonwealth Scientific & Industrial Research Organization ku Australia, the National Centre for Scientific Research ku France, Max Planck Society ku Germany, na National Research Board ku Spain. Mu vyakupenjerezga na kupanga vinthu vya malonda, mabungwe ghose agho ghakusanga vyakukhumbikwa pa kafukufuku, ghaku?ika mtima comene pa malonda gha nyengo yicoko waka m'malo mwa kupenjerezga waka.

Ndondomeko za kasanthuro zikukhwaska ndondomeko izo zikukhwaskanga umo ntchito za pa kasanthuro zikuchitikira, kusazgapo ndalama zakupeleka ku kafukufuku, ndipo umo kanandi zikovwilira kuti vinthu vinyake vya pa charu vi?e makora nga nkhusintha vinthu pa makani gha vyakuzenga vya luso la kasanthuro, kupanga virwelo, kupwelelera umoyo, na kulondezga vinthu vya mu malo. Nyengo zinyake fundo za kasanthuro zikung'anamura kugwiliskira ntchito vinjeru vya sayansi na umo ?anthu ?akukolerana pakusankha ndondomeko za boma. Mu ndondomeko za boma, izo zikukhwaska na umoyo wa ?anthu, chirato cha kasanthuro nchakuti ?akasanthuro na ?antchito ?ithu ?asambire umo ?angate?etera ?anthu. Ndondomeko za boma zinga?akhwaska mwambura kunweka ?anthu awo ?akovwira pa ntchito ya kupangiska ndalama na kuwunjika vinthu vyauzimu kuti ?asange ndalama zakwendeskera kafukufuku.

Kusambizga na Umanyi

Chiwoneskero cha chinyama cha 'dinosaur' ku nyumba yachiwoneski ya Houston Museum of Natural Science

Masambiro gha kasanthuro ka ?anthu ?ose kanandi kakusangika mu makalikyulamu gha kwamasambiro, ndipo ghakukhorwa na masambiro gha pa Mpilingizgoli (nga ndi YouTube na Khan Academy), malo ghakupwanthirapo vinthu, kweniso mabuku gha makani gha vya kasanthuro na mabulogi. Ku?azga na kulemba kwa kasanthuro kukukhwaska chomene kupulikiska nthowa za kasanthuro, mayuniti na nthowa zakuyezgera, kupulika vinthu, kumanya makora vya ndendende (kuyana na umo vinthu viliri, kuwona vinthu mwakukwana, na kuwona umo viliriso), kweniso kumanya vinthu vya sayansi nga ni Ugudubu, chemistry, biology, ecology. Para msambiri wakuluta ku masambiro ghapachanya, wakusambira makora. Vinthu ivyo vikuyowoyeka mu pulani ya sukulu ni sayansi ya chilengiwa na ya munthazi, kweni vinthu ivyo vyachitika sonosono apa ni vya kasanthuro.

?apharazgi ?akani ?akusuzgika nkhanira kulongosora makora yene fundo za kasanthuro fundo zinyakhe izo zikususkana na fundo. Kuti munthu wasange fundo izo zikovwira ?anthu ?anandi kuti ?amanye makora umo ?angachitira pa makani gha kasanthuro, wakwenera ku?a na umanyi wakukhora. ?anandi mwa awo ?akulemba makani gha kasanthuro ?akumanya yayi vinandi, ndipo awo ?akudumbiskana nkhani zinyake za mu sayansi ?aku?amanya yayi nkhani izo ?anthu ?aku?azgora.

maBuku ya makani gha kasanthuro nga ndi New Scientist, Science & Vie, na Scientific American ghakovwira ?anthu ?anandi chomene ndipo ghakuyowoya vinandi pa makani gha kafukufuku, kusazgapo ivyo ?anthu ?asangirapo na ivyo vyachitika pa milimo yinyake. Mabuku gha Kasanthuro ghakukomezga, chomenechomene kasanthuro ka kumanyikwa makola vi?i yayi kakuvwila ?anthu kumanya vya kasanthuro. Pa vinthu ivi, pali fundo zinyake izo zikovwira kuti ?anthu ?a?e ?akukondwa para ?akulemba mabuku.

Kulimbana na sayansi

Nangauli ?anthu ?anandi ?akuzomerezga kuti sayansi ndiyo njakovwira, kweni ?anthu ?anyake ?akukana panji ?akukayikira ivyo ?asayansi ?akuyowoya. Viyelezgero ni fundo yakuti COVID-19 ni suzgo likuru yayi ku America (yomwe yikukhozgeka na 39% ya ?anthu ku America mu Ogasiti 2021) panji fundo yakuti kusintha kwa nyengo nkhwakofya yayi ku America (iyo yikukhozgeka na 40% ya ?anthu ku America, mu 2019 na 2020). ?asayansi ?akuti pali vinthu vinayi ivyo vikupangiska ?anthu kukana ivyo ?asayansi ?asanga:

• Nyengo zinyake ?anthu ?akughanaghana kuti ?anthu awo ?ali na mazaza pa nkhani ya sayansi mbambura kumanya vinandi, ?akutondeka kugomezga, panji ?akususka.
• ?anthu ?anyake awo ?ali ku chiga?a chinyake ?ali na nkharo iyo yikususkana na sayansi, chifukwa kanandi ?anthu a?a ?akuchita vinthu mwambura kwenelera.
• Uthenga uwo ?asayansi ?akupeleka ungapatana na ivyo ?anthu ?akugomezga.
• Para munthu wapulika uthenga wa sayansi, wangakondwa yayi na umo wakusambira.

Kanandi ?anthu ?akutinkha kasanthuro chifukwa cha kuwopa kuti ?anthu ?alekekenge mu ma gula ghagho gha uzengezgani. Mwachiyelezgero, ?anthu ?ankhonde na ?a?ili pera pa ?anthu wose ?a ku America awo ?ali ku chiga?a ca kumalyero, ?akughanaghana kuti kusintha kwa nyengo nkhwakofya, kweni ?anthu 85 pera ku viga?a vya kumanzere ?akugomezga yayi kuti nkhwakofya. Fundo iyi yikung'anamura kuti usange munthu munyake wa ku mafumiro gha dazi wakuwona kuti kusintha kwa nyengo nkhwakofya yayi, ?anthu ?angamuyuyura na kumukana. Nakuti ?anthu ?akukana fundo iyo ?asayansi ?akuti njakwenelera kuluska kusuzgika panji kusangana na masuzgo.

Ndyali

Kawonero ka ?anthu pa nkhani ya kuthukila kwa caru mu United States mwakuyana na vipani.

Kanandi umo ?anthu ?akupulikila kukhwaska makani gha kasanthuro kaku?a chifukwa cha ivyo ?anthu ?anyakhe ?akuyowoya kweniso ivyo ?akukhumba kuchita. Maboma, mabungwe gha bizinesi, na ?anthu awo ?akovwira ?anthu kuti ?asange chandulo, ?akugwiliskira ntchito malango na vyamalonda kuti ?akhwaske ?akasanthuro. Vinthu vinandi vingapangiska kasanthuro ku?e ka kukwaska ndale na kambura mahala ghakuplikikwa makola, nga pakuwona kasanthuro ku?a kukususka mazaza gha chisopa, na mazaza gha ?a malonda. Kanandi kasanthuro kakuzgoka ka ndyali para ?anthu ?ayowoyapo vinthu vyakusangika mu kasanthuro mwautesi mwakuyana na ivi iwo ?akugomezga. ?anyake ?akugwiliskira ntchito nthowa izi kuti ?amanye fundo izo ?anthu ?akugomezga, nga nkhuleka kusambizga ?anthu unenesko, na kughanaghanira fundo za sayansi. Mwachiyelezgero, pali nkhani zinyake izo zikovwira kuti sayansi yileke ku?a ya ndyali.

Bekaniso

• Mndandanda wa ntchito za sayansi
• Mndandanda wa zaka za sayansi